Kuneman, Kunneman, Koeneman, Keuneman e.d.

Om maar met deur in huis te vallen: vrijwel iedereen in Nederland met een van bovenvermelde achternamen stamt af van een Könemann, afkomstig uit Duitsland. Ik heb gepoogd alle personen met deze achternamen onderbrengen in een genealogisch bestand, dat nu is ondergebracht bij stamboomnederland.nl.

Omdat mijn grootvader Gerrit Könemann (geb. 1876 in Rotterdam) opgroeide in een pleeggezin, wist hij weinig over zijn voorouders. Hij veronderstelde dat zijn vader uit Duitsland afkomstig was, maar daarmee hield het op. Hij bleek er nog een generatie naast te zitten: het was zijn grootvader Johann Heinrich Könemann (geb. 1809) die in de 30-er jaren van de 19de eeuw van het Noord-Duitse Warmsen naar Rotterdam trok.

Mijn betovergrootvader bleek niet de enige Könemann te zijn die in de voorbije eeuwen vanuit Duitsland naar Nederland getrokken is. Ik heb in de archieven van Rotterdam heel wat inwoners uit Warmsen aangetroffen en ook in de registers van immigranten die in New York aankwamen zijn verschillende Warmsenaren. Bij ons bezoek aan Warmsen in 2005 bleek het een rustig en welvarend dorp te zijn geworden. In het begin van de 19de eeuw moet er grote armoede geweest zijn.

Warmsen ligt in de driehoek Osnabrück/Hannover/Bremen, met het hedendaagse comfortabele vervoer zo’n 4 uur rijden vanuit het westen van Nederland. Johann Heinrich moet er rond 1830 te voet heel wat langer over hebben gedaan: over de afstand van ongeveer 370 km. Een dag of 10?

Maar ook uit andere streken trokken er Könemannen naar Nederland. Zo zijn er ook Könemannen afkomstig uit Borgholzhausen, Hartum, Herdecke, Freienhage, Neuenkirchen en Stapelmoor.

Naam

Aan de vele verwante spellingen door de eeuwen heen, wijden we een aparte pagina, onder de kop Spelling. We lichten al een tipje van de sluier op: iedereen die Kuneman, Kunneman of Koeneman heet, is van oorsprong een Könemann. Deze vernederlandste namen geven alleen aan dat het immigranten betreft van voor 1811 (invoering van de Burgerlijke Stand).

Oudste vermeldingen

De oudste vermelding van een Könemann met Nederlandse afstammelingen die ik heb gevonden, is mijn voorouder Johann Heinrich. Hij kreeg in 1685 in Warmsen een zoon met dezelfde naam, in Warmsen. Overigens heeft dat ook te maken met mijn zoekprioriteiten: andere Duitse plaatsen waar Könemannen vandaan komen, heb ik minder uitvoerig onderzocht.

Wel is duidelijk dat alles wat er aan stambomen te vinden is, in de 17de eeuw eindigt, omdat pas in die eeuw de kerkelijke registraties van dopen, huwelijken en begrafenissen beginnen.

Er zijn wel oorkondes uit vroeger eeuwen (vanaf het jaar 1200!) waarin een Könemann voorkomt. Dat heeft geleid tot een discussiestuk dat je aantreft op de pagina Early Könemanns.

Spelling en varianten

Complexer is het aantal variaties van de spellingwijze van onze familienaam. In Duitsland dateert de vorm Könemann al uit de 13de eeuw, zoals hiervoor is vermeld. Bij onze naspeuringen in oude kerkboeken uit Warmsen bleek de spelling niet zo erg gestandaardiseerd, wat vooral met de schrijfwijze voor de umlaut te maken heeft. Wij troffen de volgende vormen aan: Koeneman(n), Koinemann, soms ook met een C i.p.v. een K. Medio 19de eeuw is in de Duitse bronnen die wij hebben bestudeerd, volledig overgegaan naar de spelling Könemann. In sommige andere plaatsen in Duitsland heeft de vorm Köhnemann overleefd (m.n. in het Groothertogdom Oldenburg, waaruit ook een enkele Nederlandse naamdrager afkomstig is).

Via het Duitse telefoonboek uit het jaar 2006 is het mogelijk een beeld te krijgen van hedendaags voorkomende namen met een vergelijkbare klank. Dat levert het volgende beeld op:

Könemann is onmiskenbaar de dominante vorm (722 vermeldingen in 2006). Enkele andere komen echter ook in flinke aantallen voor: Kühneman (365), Konermann (350), Könermann (318), Köhnemann (124), Könnemann (63) en Künemann (18). Verder heb ik in de, nu Franse, Elzas de vormen Künemann/Kuenemann/Kunnemann aangetroffen.

De familienaam Konermann (soms met, meestal zonder umlaut), die ook in Rotterdam voorkomt vanaf het begin van de 19de eeuw, lijkt (meestal) geen Nederlandse verbastering te zijn: de Rotterdamse tak is afkomstig uit Westerkappeln (dichtbij Osnabrück). In een straal van 25 km rond Westerkappeln (vooral in Ibbenbüren) wonen nog steeds zo’n 100 Konermannen. Maar ook mijn overgrootvader, Johann Heinrich Könemann, tekende vermoedelijk in 1882 een document als J.H. Könermann.

Franse – Elzas de vormen Künemann/Kuenemann/Kunnemann aangetroffen, die vermoedelijk dezelfde oorsprong heeft. (zie Early Konemanns).

De familienaam Konermann (soms met, meestal zonder umlaut), die ook in Rotterdam voorkomt vanaf het begin van de 19de eeuw, lijkt (meestal) geen Nederlandse verbastering te zijn: de Rotterdamse tak is afkomstig uit Westerkappeln (dichtbij Osnabrück). In een straal van 25 km rond Westerkappeln (vooral in Ibbenbüren) wonen nog steeds zo’n 100 Konermannen. Maar ook mijn overgrootvader, Johann Heinrich Könemann, tekende vermoedelijk in 1882 een document als J.H. Könermann.

Phocas Kroon heeft de geschiedenis van de familie Koeneman uit Sappemeer in kaart gebracht en daarbij ook de namen Konneman, Conneman, Coenman en Könemann onderzocht. Hij heeft geen verband tussen de Nederlandse Könemannen en zijn familie Koeneman aan kunnen tonen, wel bijv. tussen Koeneman, Conneman en Konneman. De oorsprong van zijn familie ligt in Oostfriese Stapelmoor, net vor de Gronings-Duitse grens. Taalkundig is een gemeenschappelijke oorsprong echter wel plausibel. Een voor die tijd belangrijk onderscheid met “onze” Könemannen is dat deze Groningse familie Rooms-Katholiek is. 

In het westen van Nederland zijn uit Könemann veelvuldig de vormen Kunneman, Kuneman en Keuneman ontstaan. De vorm Keuneman lijkt in Nederland te zijn verdwenen, de vorm Kuneman komt iets minder voor dan de beide andere varianten. In de database ligt dat wat anders, zoals onderstaand tabel laat zien (situatie januari 20013.

De meeste Könemannen die vóór 1811 naar Nederland zijn gekomen, zijn verder als Kuneman, Kunneman of Keuneman door het leven gegaan, evenals hun nazaten. Dat de oorsprong in de naam Könemann ligt, is meestal wel te traceren, omdat de naam van de Duitse voorouders bekend is. Daarnaast komt het ook regelmatig voor dat iemand bij zijn huwelijk geregistreerd wordt als Kuneman, maar ondertekent met Könemann!

Er zijn in Nederland ook enkele dragers van de naam Kühnemann, die ook in Duitsland en Frankrijk (Elzas) in die vorm voorkomt. Mogelijk is die naam ook wel eens vernederlandst, maar concrete aanwijzingen heb ik daarvoor niet.

De huidige Kunnemannen in Nederland lijken allemaal van een Könemann af te stammen, via de vestiging van Philip Könemann uit „Hessenlant“ in Wijk bij Duurstede. Er is echter een andere tak geweest, in de Achterhoek bij Borculo (Gelselaar)  die niet uit Duitsland lijkt te stammen (zie ook Geografie) en waarvan de naam vermoedelijk nooit met ö is geschreven. Voor zover ik kan nagaan is de naam Kunneman via deze tak nu uitgestorven. Overigens komt de schrijfwijze Kunneman al sinds de 17de eeuw ook in Duitsland voor, geografisch in dezelfde omgeving als Könemann (bijv. Bij Borgholzhausen. Dat duidt erop dat het gewoon een andere schrijfvariant is.

De naam Kuneman is schaars geworden en Keuneman lijkt in Nederland helemaal verdwenen te zijn. Deze naam leeft wel voort in Sri Lanka. Daar heeft zich een tak Keunemannen gevestigd onder de ‘Dutch burghers’, met als meest bekende representant de Sri Lankaanse politicus Pieter Keuneman (zie ook bij Markant). De eerste Keuneman die zich in het toenmalige Ceylon vestigde was vermoedelijk Bartholomeus Keuneman (geboren einde 17-de eeuw). Of hij uit Nederland komt en van wie hij afstamt heb ik nog niet kunnen herleiden. Een aanwijzing kan zijn dat de (weinig voorkomende) naam van zijn echtgenote (Blekenberg) komt in die tijd in Amsterdam voorkomt.

De VOC-archieven uit de 18de eeuw bevatten overigens ook verschillende Könemann-varianten van Duitse herkomst (Keuneman, Kunneman, Kuneman, Cuneman) die als matroos aanmonsterden, vermoedelijk zonder ooit in Nederland gewoond te hebben. Onder hen is Hendrik Willem August Keuneman, die gelijk met Barthololomeus in Ceylon woonde. Deze Hendrik is afkomstig uit Oldenburg (D).

De medeklinkers K en C zijn in namen vaak verwisselbaar. Sporadisch komen we dan ook varianten met een C tegen, vóór 1811. Meestal is het gebruik van de C incidenteel: dezelfde persoon is dan in andere dossiers weer met een K te vinden. In die gevallen heb ik de spelling met een K aangehouden. Hetzelfde geldt voor de schrijfwijze Kueneman, die ook incidenteel voorkomt. Hiervoor heb ik Kuneman aangehouden.

Na 1811 stond de wetgeving naamsveranderingen in principe niet meer toe. De gewoonte van vernederlandsing sleet geleidelijk: in de registers van volkstellingen van 1829 komen sommige voorouders voor als Kuneman, terwijl ze in het bevolkingsregister voortleven als Könemann. Dat overkwam bijv. ook Dirk Kuneman, (geboren op 4-03-1825). Hij komt ook wel als Dirk Keuneman voor, met als herkomst (het Koninkrijk) Ha(n)nover (wel vaker vermeld voor Warmsenaren) en Heereveen. Uiteindelijk ging het om een en dezelfde persoon, die bij zijn overlijden op 12 april 1901 in het Oude Mannen- en Vrouwenhuis in Delft voluit Carl Heinrich Könemann werd genoemd.

Een uitzondering op de naamvastheid vanaf de 19de eeuw vormt de tak Könnemann. Deze mutatie is rond 1900 in Rotterdam ontstaan. Afstammelingen leven thans vooral in Limburg.